Aktualności

Nie od dziś nauka ostrzega, że nasza planeta nie jest nieskończenie odporna na ludzką presję – że istnieją granice, których przekroczenie może zburzyć stabilność całego systemu Ziemi. W najnowszym raporcie Planetary Health Check 2025 autorzy sygnalizują, że kolejna z tych granic – dotycząca zakwaszenia oceanów (ang. ocean acidification) – została właśnie przekroczona, co oznacza, że już siedem z dziewięciu analizowanych granic systemowych wyszło poza tzw. „bezpieczną przestrzeń działania” (ang. Safe Operating Space).  

Co oznacza przekroczenie takich granic w praktyce i jak wiedza o granicach planetarnych może pomóc decydentom, społecznościom i nauce w odzyskaniu sterowności w erze globalnych kryzysów? 

Złożony system adaptacyjny, czyli Ziemia jako organizm 

Aby zrozumieć, dlaczego koncepcja granic planetarnych ma sens, warto najpierw przyjrzeć się, czym są złożone systemy adaptacyjne (ang. complex adaptive systems) i w jaki sposób system ziemski zalicza się do nich. 

Ziemia to sieć wzajemnie powiązanych komponentów – atmosfera, oceany, biosfera, litosfera, lodowce – które oddziałują w wielu skalach czasowych i przestrzennych (np. oddziaływania lokalne, globalne, regionalne). System reaguje na zmiany – naturalne lub wymuszenia antropogeniczne – poprzez sprzężenia zwrotne, często nieregularne i nierówne. Zmiana jednej zmiennej (np. stężenie CO₂) może uruchamiać procesy, które modyfikują inne (np. temperaturę, cyrkulacje oceaniczne, zasoby wody). 

W złożonych systemach mogą funkcjonować różne stany równowagi i istnieją punkty krytyczne / progi (ang. tipping points), po przekroczeniu których system może przeskoczyć do innej konfiguracji (np. lądolód topniejący, utrata głównego prądu oceanicznego). W takim systemie warto identyfikować zakresy wartości zmiennych sterujących, w których system ma rezerwę na adaptację – czyli taką strefę, w której zakłócenia nie prowadzą do nieodwracalnych skoków. To jest właśnie wyjściowe założenie w modelu granic planetarnych. 

Model granic planetarnych (ang. planetary boundaries) traktuje Ziemię jako wielowymiarowy system adaptacyjny i stara się zidentyfikować kluczowe procesy sterujące stabilnością systemu oraz progi, których nie należy przekraczać. Dzięki temu staje się narzędziem prognostycznym (wczesnego ostrzegania) i normatywnym (oferującym ramy dla polityk). 

Model granic planetarnych w zastosowaniu 

Model granic planetarnych opiera się na idei, że ludzka działalność wywiera presje (ang. forcings) na Ziemię – np. poprzez emisję CO₂, zmiany użytkowania ziemi, eksploatację chemiczną. Aby monitorować wpływ tych presji na stan systemu, naukowcy definiują tzw. zmienne kontrolne (ang. control variables) czyli mierzalne wskaźniki, które oddają kondycję danego procesu systemowego.  

Przykładowo, dla granicy klimatycznej, presją są emisje gazów cieplarnianych, a zmienną kontrolna koncentracja CO₂ w atmosferze lub wartość wymuszenia radiacyjnego. W przypadku granicy zakwaszenia oceanów, presją jest wzrost stężenia atmosferycznego CO₂, który łączy się z wodami oceanów, zaś zmienną kontrolną – zdolność oceanów do utrzymywania struktury węglanowej. 

Zamiast skupiać się tylko na jednym problemie (np. tylko na klimacie), model granic planetarnych oferuje uproszczoną, wielowymiarową mapę ryzyk systemowych. Jest użyteczny w taki sposób, że pomaga dostrzegać interakcje i sprzężenia między procesami – działania w jednym obszarze mogą przenikać do innych (np. intensyfikacja rolnictwa, to więcej nawozów, to zmiany obiegu azotu i wód gruntowych, a to z kolei wpływ na bioróżnorodność i systemy wodne).  

Jak każdy model, sprawdza się on jako narzędzie komunikacyjne, np. można powiedzieć społeczeństwu, że „przekroczyliśmy granicę”, co oznacza zwiększone ryzyko niestabilności w konkretnym obszarze, dając obraz bardziej namacalny niż suche dane o tonach CO₂. W ten sposób, model może również inspirować cele (naukowe, polityczne i strategiczne). Możemy mówić np. o „przywróceniu systemu w ramach granicy bezpieczeństwa” traktując granicę jako punkt odniesienia dla transformacji. 

Siódme ostrzeżenie 

Raport Planetary Health Check 2025 poświęca szczególną uwagę roli oceanów i ogłasza, że granica zakwaszenia oceanów została przekroczona po raz pierwszy – tym samym, że naruszona została siódma granica spośród dziewięciu.  

Dlaczego oceany są ‘systemowo’ kluczowe? Oceany pełnią kilka fundamentalnych funkcji w systemie Ziemi: pochłaniają znaczącą część antropogenicznego CO₂ z atmosfery, co pomaga hamować globalne ocieplenie; dzięki cyrkulacjom oceanicznym transportują ciepło z równika ku biegunom; ekosystemy morskie stanowią podstawę łańcuchów troficznych a organizmy morskie, jak np. fitoplankton, organizują transport węgla ze strefy powierzchniowej do głębin. 

Przekroczenie tej granicy oznacza, że zakwaszenie (spadek na skali pH) osiągnęło punkt, przy którym ekosystemy morskie zaczynają być poważnie zagrożone. Systemowe konsekwencje mogą dotknąć wiele gatunków drobnych zwierząt (korale, małże, skorupiaki), które będą miały trudności w utrzymaniu swoich szkielecików z węglanu wapnia. Gdy ucierpią pierwotne organizmy, cały łańcuch pokarmowy będzie narażony, co może odbić się na rybołówstwie i bezpieczeństwie żywnościowym ludzi.  

Siódma granica ostrzega nas również, że może zostać utracona systemowa stabilność oceanu prowadząc do utraty usług ekosystemowych i zdolności adaptacyjnych. Osłabione funkcjonowanie biologicznych mechanizmów transportu węgla może obniżyć zdolność oceanów do pochłaniania CO₂, prowadząc do przekroczeń kolejnych punktów krytycznych i przyspieszając globalne procesy zmiany klimatu.  

Granica oceanicznego zakwaszenia nie działa w izolacji. Jest silnie powiązana z innymi granicami: zmianą klimatu, biosferą i bioróżnorodnością, obiegiem biogeochemicznym, czy wodami słodkimi i gruntowymi. Tym samym, jej przekroczenie wzmacnia ryzyko sprzężonych kryzysów w innych obszarach systemu Ziemi.  

Od koncepcji do działania 

Jedna z sekcji raportu Planetary Health Check 2025 dotyczy prób przeniesienia teorii granic planetarnych do praktyki – polityk publicznych, zarządzania miastem, gospodarki czy finansów.  

Przykładem zastosowania modelu granic planetarnych jest sporządzenie przez miasto Amsterdam modelu „City Portrait”, który analizuje, jak lokalne działania wiążą się z globalnymi granicami i podstawą społeczną (ang. social foundation). W finansach, ramy, jak TNFD (Taskforce on Nature-related Financial Disclosures) wymuszają na przedsiębiorstwach komunikowanie ryzyk i zależności względem systemów planetarnych. Coraz częściej też, kraje i regiony zaczynają używać granic planetarnych jako referencji do oceny swoich wpływów globalnych, „ekologicznego długu” lub zrównoważonych strategii gospodarczych.  

Wnioski 

Osadzony w koncepcji złożonego systemu adaptacyjnego model granic planetarnych, oferuje pojęciową ramę do tego, jak analizować ryzyka, jak diagnozować stan Ziemi i jak projektować polityki zabezpieczające przyszłość. Jest na dziś, najrzetelniejszym narzędziem do zrozumienia naszej sytuacji w kontekście systemu Ziemi.  

W świetle raportu Planetary Health Check 2025, kluczowe wnioski brzmią alarmująco, ale nie beznadziejnie. Przekroczenie siedmiu na dziewięć granic systemowych to jasny sygnał, że ludzie operują coraz bliżej krawędzi stabilności Ziemi. W szczególności, przekroczenie granicy oceanicznego zakwaszenia podkreśla, że oceany przestają być bezpiecznymi rezerwuarami i same stają się źródłem ryzyka. Skuteczność praktycznych zastosowań tej wiedzy zależy od przejścia od fragmentarycznych inicjatyw do działań skoordynowanych, uwzględniających systemowe powiązania i współprace w skali globalnej.